شهادت امام سجاد(علیه السلام)

 السلام علیک یا علی بن الحسین -امام زین العابدین(علیه السلام)    

نام و نسب مادر علی بن الحسین، از مسائل اختلافی است؛ شیخ مفید نام مادر وی را شاه‌زنان، دختر یزدگرد^[۱] و شیخ صدوق، او را دختر یزدگرد، پسر شهریار پادشاه ایران می‌داند که هنگام وضع حمل او از دنیا رفته است.^[۲]

امام سجاد(ع):«پسرک من! بر بلا شکیبا باش و به حقوق دیگران تجاوز مکن و کسی را یاری مکن که زیان آن برای تو بیش از سود آن برای اوست.»                                                                               شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۶۰.

کنیه امام چهارم شیعیان، ابوالحسن، ابوالحسین، ابومحمّد و ابوعبداللّه گزارش شده^[۳] و القاب وی، زین العابدین، سیدالساجدین، سجاد، هاشمی، علوی، مدنی، قرشی، علی‌اکبر است.^[۴] امام سجاد(ع) در زمان خویش به نام‌های «علی‌الخیر»، «علی‌الاصغر» و«علی‌العابد» شهرت داشته است.^[۵]

تاریخ دقیق شهادت امام سجاد(ع) روشن نیست؛ برخی آن را ۹۴^[۶] و برخی دیگر سال ۹۵ دانسته‌اند.^[۷] درباره روز درگذشت امام سجاد هم اختلافاتی وجود دارد؛ از جمله شنبه ^[۸] ۱۲ محرم،^[۹] و ۲۵ محرم.^[۱۰] گزارش‌های دیگری نیز از جمله ۱۸، ۱۹، و ۲۲ محرم در منابع دیده می‌شود.^[۱۱]شهادت امام سجاد(ع)، به دستور ولید بن عبد الملک و با سمّ گزارش شده است.^[۱۲] مزار او در قبرستان بقیع کنار قبر امام حسن مجتبی(ع)،^[۱۳] امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) است.

امام سجاد(ع):«حق زن این است که بدانی خدای -عزوجل- او را مایه آرامش و انس تو قرار داده و این نعمتی است از خدا بر تو.»

                                                                                   شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ص۱۷۹.

فرزندان: در منابع تاریخی تعداد فرزندان امام سجاد(ع) ۱۵ نفر ذکر شده که ۱۱نفر آنها پسر و ۴ نفر دختر بوده‌اند.^[۱۴] 

امامت:  امام سجاد(ع) با شهادت امام حسین(ع) در عاشورای سال ۶۱ قمری آغاز شد و تا زمان شهادتش، یعنی سال ۹۴ قمری یا سال ۹۵ قمری ادامه داشت.بنابر روایاتی صریح در منابع شیعی، امام سجاد(ع) جانشین و وصی حسین بن علی(ع) است.^[۱۶] در احادیث نقل شده از پیامبر(ص) درباره اسامی امامان شیعه هم نام امام سجاد(ع) در میان امامان آمده است.^[۱۷] متکلمان شیعه مانندشیخ مفید، برتری علمی و عملی وی بر دیگران پس از پدرش را نخستین دلیل بر امامت وی دانسته‌اند.^[۱۸]

حاکمان دوره امامت امام سجاد(ع)  ^[۱۹]

 واقعه کربلا :امام سجاد(ع) در واقعه کربلا و در روزی که امام حسین(ع) و یارانش به شهادت رسیدند، به شدت بیمار بود به گونه‌ایکه در مواردی که می‌خواستند او را به قتل برسانند،^[۲۰] عده‌ای گفتند: او را همین بیماری که دارد کفایت می‌کند.^[۲۱]

کوفه: پس از واقعه کربلا، اهل بیت امام حسین(ع) را به اسیری گرفتند و روانه کوفه و شام کردند. هنگام بردن اسیران از کربلا به کوفه، بر گردن امام سجاد(ع) غل و جامعه [جامعه، طوق مانندی است که دست‌ها و گردن را با آن به هم می‌بندند] نهادند و چون بیمار بود، و نمی‌توانست خود را بر پشت شتر نگاهدارد هر دو پای او را بر شکم شتر بستند.^[۲۲]

بنابر برخی گزارش‌ها، امام سجاد(ع) در کوفه خطبه‌ای ایراد کرده است؛ ولی توجه به شرایط کوفه و سختگیری و بی‌رحمی مأموران حکومت و بیم کوفیان از آنان، پذیرفتن چنین گزارشی را دشوار می‌سازد. سخنان امام سجاد(ع) در خطبه کوفه، به خطبه او در مسجد اموی دمشق بسیار شبیه است. از این رو احتمال می‌رود که با گذشت زمان راویان حادثه‌ها را با هم آمیخته باشند.^[۲۳]

ابن زیاد، امام سجاد(ع) و سایر اسیران کربلا را در زندان نگاه داشت و نامه‌ای به شام نوشت و از یزید کسب تکلیف کرد. یزید پاسخ داد، اسیران و سرهای شهیدان کربلا را به شام بفرستد. ابن زیاد، امام سجاد(ع) را غل بر گردن نهاد و با اسیران همراه مُحَفّر بن ثَعلبه روانه دمشق کرد.^[۲۴]

امام سجاد(ع): «حق کسی که به تو بدی کند اینست که بر او ببخشی. و اگر دانستی که بخشیدن او بد است، داد خود را از او بگیری. خدای -تبارک و تعالی- گوید بر کسی که بدو ستم رسیده باشد و دادخواهی کند گناهی نیست.»

                                                                                شهیدی، زندگانی علی بن الحسین، ص۱۸۷.

شام: خطبه امام سجاد (ع) در شام و خطبه امام سجاد (ع) در شام (متن)-امام سجاد(ع) در مسجد شام خطبه‌ای خواند و خود و پدر و جد خویش را به مردم شناساند و به شامیان گفت که آنچه یزید و کارگزاران او بر زبان‌ها انداخته‌اند درست نیست. پدر او خارجی نیست و نمی‌خواسته است جمعیت مسلمانان را بر هم بزند، و در بلاد اسلام فتنه برانگیزد. او برای حق و به دعوت مسلمانان به پاخاست تا دین را از بدعت‌هایی که در آن پدید شده بزداید و به سادگی و نزاهت عصر جدّ خود برساند.^[۲۵]

بازگشت به مدینه: به نوشته شیخ مفید سرانجام خاندان امام حسین (ع) روز اربعین از شام به سوی مدینه حرکت کرد.^[۲۶] امام سجاد (ع) که تا ۳۴ سال پس از واقعه کربلا زنده ماند، همواره تلاش می‌کرد یاد و خاطره شهدای کربلا را زنده نگه دارد. امام هر گاه آب می‌نوشید به یاد پدر بود و بر مصایب امام حسین(ع) گریه می‌کرد و اشک می‌ریخت.

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است، «امام زین العابدین(ع) چهل سال بر پدر بزرگوارش گریه کرد، در حالی که روزها روزه بود و شب‌ها به نماز می‌ایستاد، هنگام افطار که غلام حضرت برای ایشان آب و غذا می‌برد، و عرض می‌کرد بفرمایید، حضرت می‌فرمود: فرزند رسول خدا گرسنه کشته شد! فرزند رسول خدا تشنه، کشته شد! و پیوسته این سخن را تکرار می‌کرد و گریه می‌کرد به گونه‌ای که اشک‌های آن حضرت با آب و غذایش مخلوط می‌شد. پیوسته این گونه بود تا رحلت کرد.»^[۲۷]

فضائل و مناقب

عبادت: مالک بن انس می‌گوید: علی بن حسین در شبانه روز هزار رکعت نماز می‌خواند تا اینکه از دنیا رحلت کرد. لذا به ایشان «زین العابدین» می‌گویند.^[۳۴]

ابن عبد ربّه می‌نویسد: هنگامی که علی بن حسین آماده نماز می‌شد، لرزه عجیبی وجودش را فرا می‌گرفت. از ایشان در این باره سؤال شد، فرمود: «وای بر شما! آیا می‌دانید که من در برابر چه کسی می‌خواهم بایستم و در برابر چه کسی می‌خواهم مناجات کنم؟!»^[۳۵]

کمک به فقرا: ابو حمزه ثمالی می‌گوید: علی بن حسین شبانه مقداری غذا بر دوش خود می‌گذاشت و در تاریکی شب به صورت مخفیانه به فقرا می‌رساند و می‌فرمود: «صدقه ای که در تاریکی شب داده شود، غضب خداوند را خاموش می‌کند.»^[۳۷]

محمد بن اسحاق می‌گوید: مردمی در مدینه زندگی می‌کردند و نمی‌دانستند معاش آنها از کجا تأمین می‌شود؛ با درگذشت علی بن الحسین غذای شبانه آنان قطع شد.^[۳۸]

شب هنگام انبان‌های نان را بر پشت خود برمی‌داشت و به خانه مستمندان می‌رفت و می‌گفت: صدقه پنهانی، آتش غضب پروردگار را خاموش می‌کند. برداشتن این انبان‌ها بر پشت او اثر نهاده بود و چون به جوار پروردگار رفت به هنگام شست و شوی آن حضرت آن نشانه‌ها را بر پشت او دیدند^[۳۹]                                                    

رفتار با بردگان: از تلاش‌های امام، که هم جنبه دینی داشت و هم جنبه سیاسی، توجه به بردگان بود؛ قشری که بخصوص از زمانخلیفه دوم(عمر بن خطاب) به بعد و مخصوصا در عصر امویان، مورد شدیدترین فشارهای اجتماعی بودند و از محروم‌ترین طبقاتجامعه اسلامی در قرون اولیه به‌شمار می‌رفتند.

سید الاهل نوشته است: امام سجاد(ع)در حالی که نیازی به بردگان نداشت، آنها را می‌خرید. این خریدن تنها برای آزاد کردن آنها بود. بردگان که چنین نیتی از امام می‌دیدند، خود را در معرض او می‌نهادند تا امام آنها را بخرد. امام سجاد(ع) در هر زمان و موقعیتی به آزادی آنها می‌پرداخت، به طوری که در شهر مدینه عده زیادی، همچون یک لشکر از موالی آزاد شده، از زن و مرد، به چشم می‌خورد که همگی از موالی امام بودند.^[۴0]

1-قرآن با دست خط منسوب به امام سجاد (ع) که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

شیخ مفید می‌نویسد: علمای اهل سنت علوم بسیاری را از امام سجاد(ع) نقل کرده‌اند و پندها، دعاها، احادیثی در فضل قرآن، حلال و حرام، جنگ‌ها و روزها (تاریخ) از وی بجا مانده است که نزد علما مشهور است.^[41] گفتنی است از امام سجاد حدود300  حدیث درکتب اربعه شیعه آمده است.^[42]

2-صحیفه سجادیه: مجموعه دعاهای امام سجاد(ع) و آینه‌ای است که تصویر اجتماع آن روز -به ویژه مدینه- را در آن می‌توان دید: بیزاری از کردار و گفتار زشت مردم آن روز و پناه بردن به خدا از آنچه می‌بیند و می‌شنود، و روشن نمودن راه درست در پرتو تربیت دین و قرآن و پاکیزه ساختن جان ها از آلایش؛ گویی امام می‌خواهد تا آنجا که ممکن است، به زبان دعا مردم را از شیطان ببرد و به خدا پیوند دهد.^[43] افراد مختلفی صحیفه سجادیه را به فارسی ترجمه و منتشر کرده اند.

3-رساله حقوق:  یکی از چند اثر منسوب به امام سجاد(ع) است. در این رساله ۵۱ حق (یا ۵۰ حق طبق برخی نسخه ها) شمارش شده است.^[44] این اثر را افراد مختلفی به فارسی برگردانیده‌اند و بارها به چاپ رسیده است. برخی از حقوق شمارش شده این رساله :

1-حق خدا           2-حق نفس         3-حق زبان          4-حق نماز           5-حق صدقه          6-حق معلم          7-حق رعیت                8-حق زن            9-حق مادر         10-حق پدر         11-حق فرزند       12-حق برادر         13-حق بنده         14-حق همنشین        15-حق همسایه         16-حق وام‌خواه       17-حق خصم بر تو         18-حق شادکننده تو       19-حق بدکننده        20-حق اهل ذمه

4-دعای سحر مشهور به دعای ابوحمزه: این دعا را امام زین‌العابدین در سحرهای ماه رمضان می‌خواند و ابوحمزه ثمالی از آن حضرت نقل کرده است. این دعا دربردارنده مفاهیمی متعالی و تعابیری شیوا و فصیح است.

5-زیارت امین الله:  زیارتنامه‌ای است که امام سجاد (ع) هنگام زیارت مزار حضرت علی (ع) خوانده است.^[45]

پانویس

1. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۷.
2.  شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۱۲۸.
3.  ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴،ص۳۸۶؛ کسروی، موسوعة رجال الکتب التسعة، ج۳، ص۶۴؛ ابوحاتم رازی، الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۷۸؛ دولابی، الکنی و الاسماء، ج۱، ص۱۴۷؛ سیوطی، طبقات الحفّاظ، ص۳۷؛ ذهبی المقتنی فی سرد الکنی، ج۱، ص۱۹۹.
4.  ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۸۶؛ ذهبی، العِبَر، ج۱، ص۸۳؛ مزّی، تهذیب الکمال، ج۱۳، ص۲۳۶؛ ابن خَلَّکان، وفیات الاعیان، ج۳، ص۲۶۶؛ پ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۲۲؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۹۶۲م، ج۱۵، ص۲۷۳.
5. الإتحاف بحب الأشراف، الشبراوی، ص:۲۷۶.
6. پ شیخ مفید، الإرشاد، ج‏۲، ص۱۳۷؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۶۶؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۱۶۰.
7.  امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج‏۱،ص:۶۲۹.
8.  الإتحاف بحب الأشراف، الشبراوی ،ص:۲۷۶.
9.  منتهی الآمال، شیخ عباس قمی ،ج‏۲،ص:۱۱۶۷.
10.  امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج‏۱، ص۶۲۹.
11.  شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۱۴۳.
12.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۸.
13.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۵.
14.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۵.
15.  کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، صص ۱۸۸-۱۸۹.
16.  شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۲۱۱؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۱۸۲-۱۸۱.
17.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۳۸.
18.  شیخ مفید، الارشاد، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۲۵۴; مجلسی، بحار الانوار، المکتبة الاسلامیه، ج۴۶، ص۱۲.
19.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱۳.
20.  طبرسی، اعلام الوری، ج۱، ص۴۶۹.
21.  شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، صص۵۱-۵۲.
22. شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، صص۵۶-۵۷.
23. شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ۱۳۸۵ش، ص ۵۸-۵۹.
24.  شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۷۵.
25. منتظرالقائم، تاریخ امامت، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۹، به نقل از: شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۱۲۶.
26.  سید بن طاووس، اللهوف، ص۲۹۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۴۵، ص۱۴۹؛ شیخ عباس قمی، نفس المهموم، ج۱، ص۷۹۴.
27.  طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۱۲۶.
28. ذهبی، العِبَر، ج۱، ص۸۳.
29.  ابن عبد ربه، عقدالفرید، ج۳، ص۱۶۹؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۳۹۲.
30.  ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۹۲.
31. ذهبی، سیراعلام النبلاء، ج۴، ص۳۹۳.
32. ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۳۹۳.
33.  حلیة الاولیاء ج ۳ ص ۱۳۶؛ اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۷؛ ابن شهر آشوب، مناقب، ج۴، ص۱۵۴؛ خصال ص ۶۱۶؛ علل الشرایع ص ۲۳۱؛ بحار ص ۹۰؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ۱۳۸۵ش، ص ۱۴۷-۱۴۸.
34.  طبقات ج ۵ ص ۱۶۰؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۴۸.
35.  اربلی، کشف الغمه، ج۲، ص۷۸؛ صفة الصفوة ج ۲ ص ۵۴؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۴۸.
36.  اربلی، کشف الغمه، ج،۲ ص۱۰۷؛ حلیة الاولیاء ج ۳ ص ۱۴۰؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۴۸.
37.  همان کتاب ص ۱۳۶ طبری بخش ۳ ص.۲۴۸۲ طبقات ج ۵ ص ۱۶۲؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۴۸.
38.  صفة الصفوة ج ۲ ص ۵۴؛ حلیة الاولیاء ج ۳ ص ۱۳۶؛ طبقات ج ۵ ص ۱۶۴؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۴۸.
39. کشف الغمه ج۲ ص۷۷؛ مناقب ج ۴ ص۱۵۴؛ حلیة الاولیاءج۳ ص۱۳۶؛ بحارص۱۳۷؛ به نقل شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص  ۱۴۸.
40.  سید الاهل، زین العابدین، صص ۷، ۴۷. .
41.  مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵۳.
42.  منتظر القائم،‌ تاریخ امامت، ۱۳۹۰ش، ص۱۷۲.
43. شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۰۵.
44. شهیدی، زندگانی علی بن الحسین(ع)، ص۱۶۹-۱۷۰.
45.  ابن مشهدی، المزار الکبیر، ص۲۸۵؛ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ق، ص۳۹.

          منبع: برگرفته از سایت ویکی شیعه